Tỉnh thức là một sự thay đổi về ý thức (consciousness), qua đó nhận thức (awareness) tách ra khỏi tư duy (thought, thinking). Với hầu hết mọi người, đây là cả một quá trình chứ không phải là một biến cố. Ngay cả đối với một vài người hiếm hoi đã có được sự tỉnh thức nhanh chóng, mạnh mẽ và không thể đảo ngược, họ vẫn còn phải trải qua một thời kỳ rất dài để những nhận thức mới này có cơ hội thấm dần và biến đổi thành hành động và trở thành một phần chính yếu trong đời sống của họ.
Thay vì tự đánh mất mình trong tư duy, khi tỉnh thức, bạn nhận ra rằng mình là nhận thức nằm ở đằng sau những tư duy. Lúc đó tư duy sẽ không còn là một hoạt động mất tự chủ, chiếm hữu bạn và điều khiển bạn như trước đây. Khi tỉnh thức, nhận thức của bạn sẽ tự tách mình ra khỏi tư duy và giành lấy chủ quyền. Thay vì kiểm soát bạn như trước đây, tư duy bây giờ sẽ trở thành trợ thủ cho nhận thức. Nhận thức bây giờ là một sự nối kết có ý thức với trí tuệ của vũ trụ (universal intelligence), là trạng thái nhận thức tinh tấn mà không cần phải qua suy nghĩ.
Khởi đầu quá trình tỉnh thức là một ân sủng. Bạn không thể làm cho sự tỉnh thức xảy ra, cũng không thể chuẩn bị hoặc tích lũy công đức nhờ những chuyện mình làm. Không có một trình tự hợp lý nào có thể đưa bạn đến với tỉnh thức. Để bước vào cánh cửa của tỉnh thức, bạn không cần phải trở thành một người xứng đáng. Tỉnh thức có thể xảy đến với một kẻ tội đồ trước so với một người thánh thiện. Đó là lý do tại sao Chúa Jesus đã liên hệ với đủ mọi hạng người chứ không chỉ là những người đáng kính trong xã hội.
Bạn không thể làm gì để thúc đẩy quá trình tỉnh thức xảy ra nhanh hơn. Những điều bạn làm thì chẳng qua chỉ là những cố gắng của bản ngã để cố gắng sở hữu sự tỉnh thức, vì bản ngã bạn cho rằng “ tỉnh thức là một vật sở hữu rất đáng quý”. Do vậy, thay vì thực sự có được sự tỉnh thức, bạn chỉ tạo nên một khái niệm về tỉnh thức vào trong đầu mình, hay tạo thêm một mẫu mực trong đầu về một người đã tỉnh thức hay giác ngộ, rồi bạn cố gắng sống đúng như mẫu mực đó. Sống theo một tiêu chuẩn, mẫu mực mà mình hoặc người khác vẽ vời ra cho mình là sống không chân thực – là đóng một vai diễn khác một cách vô thức của bản ngã. Nhưng nếu như thế thì ta chẳng làm gì được để cho sự tỉnh thức thực sự xảy ra ở trong ta thì làm sao ta có thể biến nó thành mục đích chính của đời mình?
Chỉ có phút tỉnh thức đầu tiên, lúc bạn bất chợt nhìn thấy bằng ý thức mà không qua suy nghĩ, là điều chỉ xảy ra nhờ ân sủng của trời đất. Một số người, tỉnh thức xảy ra khi họ nhận thức được rằng những suy nghĩ trước đây, là những suy nghĩ tiêu cực cố hữu mà họ đã từng đồng nhất mình với nó từ xưa đến nay.
Einstein đã từng nói: “Tôi chỉ muốn biết ý muốn của thượng Đế là gì, những thứ còn lại không quan trọng”. Ý muốn của Thượng Đế là gì? Là trở nên có nhận thức. Biết được ý muốn của Thượng Đế nghĩa là gì? Là mang nhận thức sáng suốt ấy vào trong đời sống hàng ngày của bạn. Còn những thứ còn lại không quan trọng là gì? Là mục đích bên ngoài của đời bạn, những gì xảy ra ở bên ngoài. Vì thế khi bạn trông đợi một điều gì đó có ý nghĩa xảy ra trong đời sống, có lẽ bạn đã không nhận ra điều có ý nghĩa nhất có thể đến với mình, đó là: Phút khởi đầu của quá trình phân ly giữa nhận thức và tư duy.
Khi đang trải qua giai đoạn đầu của quá trình tỉnh thức, nhiều người không còn cảm thấy hứng thú về mục đích bên ngoài của mình. Những gì đang chi phối thế giới không còn chi phối họ được nữa. Họ nhận thức rõ sự điên rồ của nền văn minh đương đại, họ cảm thấy khá lạ lẫm với nền văn hóa chung quanh họ. Có người còn cảm thấy là họ đang sống trong một vùng đất xa lạ, họ không còn bị bản ngã chi phối nhiều như trước. Tuy nhiên nhận thức mới mẽ này vẫn chưa hoàn toàn hòa nhập và chi phối cuộc sống của họ được. Nói cách khác, do mục đích bên trong và bên ngoài của họ chưa hòa hợp được với nhau.
Sống mà không hòa hợp với mục đích bên trong thì cho dù bạn có thành công với những gì ở bên ngoài, dù bạn có tạo ra thiên đàng ở hạ giới, thì đó vẫn chỉ là những thành tựu của bản ngã, không sớm thì muộn sẽ tàn lụi theo thời gian và bạn sẽ gánh chịu khổ đau. Nếu bạn lãng quên mục đích bên trong của mình thì dù bạn có làm gì đi nữa, kể cả những điều thuộc lĩnh vực tâm linh, bản ngã của bạn cũng sẽ len vào can thiệp cách của bạn làm, và phương tiện sẽ phá hủy cứu cánh – như cách nói của câu châm ngôn: “Đường đến địa ngục và khổ đau thường bắt đầu từ thiện chí của chúng ta”.
Nói một cách khác, “ trạng thái nhận thức” của bạn là quan trọng nhất, chứ không phải mục đích hay hành động của bạn, vì nhận thức của bạn sẽ hướng dẫn mục đích hay hành động. Hoàn thành mục đích chính của đời sống, chủ yếu là đặt cơ sở cho một thực tại mới, một cõi trời mới. Một khi bạn đã có cơ sở đúng đắn ở bên trong rồi, thì mục tiêu bên ngoài như được tạo thêm năng lượng tâm linh, khiến cho mục đích bên ngoài và những điều bạn mong muốn thực hiện sẽ hợp nhất một cách tự nhiên với trào lưu tiến hóa của Vũ trụ
